"Ce ne sont que des gueux":  het is gewoon een zootje bedelaars.

Aan die minachtende woorden hebben wij nu de naam geus te danken.

Op 5 april 1566 ontving in Brussel de landvoogdes Margaretha van Parma (FOTO LINKS) een groep Noord-Nederlandse en Vlaamse edellieden. Ze kwamen haar een smeekschrift aanbieden, waarin ze vroegen om alsjeblieft een wat vriendelijker optreden van de Spaanse heersers tegen de protestanten, die overal als ketters werden vervolgd en gedood.

Margaretha van Parma was de zuster van de Spaanse koning Filips II, die toen de baas was over de Nederlanden. Als landvoogdes moest zij op de Nederlanden passen. Ze schrok nogal van al die edellieden (het waren er driehonderd!). Toen boog Karel van Berlaymont, voorzitter van de Raad van Financien, zich naar haar toe en zei: "U hoeft niet bang te zijn, hoogheid, ce ne sont que des gueux":  ze zijn niks meer dan een stel bedelaars.

FEESTJE

Die edellieden waren daar kwaad over en enkele dagen later, toen ze een feestje hadden, richtten ze spottend de Orde van de Geuzen op. Wie lid werd mocht een houten bedelnap dragen en een geuzenpenning. Daarop stond aan de ene kant het portret van koning Filips II en aan de andere kant een bedeltas, met handen die elkaar door die tas heen schudden (FOTO RECHTS).

Kort daarop ontstond de gewoonte om kleine flesjes en bedelnapjes aan de geuzenpenning te hangen. Op de penning stond een tekst: En tout fidèles au roi, jusqu'à porter le bésace: in alles trouw aan de koning, tot aan het dragen van de bedeltas toe (pas in 1581 werd ook de koning afgezworen).

De edellieden droegen de geuzenpenning om de hals. Al gauw werd die penning een symbool voor alle opstandelingen, die zich allemaal geuzen gingen noemen. Zo werd geus een erenaam, en dat is het vandaag de dag nog steeds.

LIEVER TURKS

Er waren ook andere geuzenpenningen. Zilveren halve maantjes bijvoorbeeld, die op de muts of hoed werden vastgenaaid. Die halve maan en de tekst op de rand 'Liever Turx dan paaps' verwijzen naar Turkije.

'Turks' had toen verschillende betekenissen. Turken hadden niet alleen de naam wreed te zijn, ze stonden ook bekend om hun tolerantie tegenover andere godsdiensten. Bovendien waren het islamitische Turkije en het paapse (scheldwoord voor katholieke) Spanje met elkaar in oorlog.

De geuzen vormden een soort guerrilla-leger dat tegen de Spanjaarden vocht. Ze volgden (soms, niet altijd) de bevelen op van Willem van Oranje. Er waren bosgeuzen en watergeuzen (die zich niet tot de zee beperkten, ze waagden zich met hun schepen soms ver het binnenland in).

SCHURKEN

Bij de geuzen zaten ook schurken. Katholieken in de Nederlanden waren doodsbang voor hen. Sommige geuzenleiders, zoals Blois van Treslong, waren gematigd, maar Lumey, die op de prent bovenaan deze pagina is afgebeeld, deed vreselijke dingen, vooral met monniken en pastoors. Op veel plaatsen verwoestten de geuzen kloosters en kerken.

Graaf Willem van der Marck, baron van Lumey, zoals zijn volledige naam luidde, was geen haar beter dan de wrede Spanjaarden tegen wie hij vocht. Hij was een echte moordenaar.

Toch vind je vandaag de dag in Nederland in veel dorpen en steden nog een Van Lumeystraat of Lumeyplein (maar zelden in het katholieke Brabant of Limburg en al helemaal niet in Vlaanderen!).

BRONNEN

  "De watergeuzen en de Nederlanden 1568-1572", door J.C.A. de Meij, Amsterdam 1972. "Het Geuzenboek", van Louis Paul Boon, Amsterdam 1979. Meer informatie over geuzen vind je op Marcel Tettero's website  De Opstand in de Nederlanden.

Meer feiten :  Dordrecht  -  Mochilero  -  Meidenbende  -  Spanjaarden  -  Don Pacheo  -  De kou en de regen  -  Waterdunen  -  Inquisitie  -  Vlissingen  -  Westkappelse Engel  -  Vlaanderen  -  Vluchtelingen  -  De geuzen  -  Eten en drinken  -  Muziek  -  Wilhelmus  -  De Zwarte Dood  -  Waterhonden  .